19-05-17 Ο υπουργός Παιδείας, Έρευνας & Θρησκευμάτων, Κ.Γαβρόγλου για την Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου

Κυρίες και κύριοι,

Η Ελληνική Βουλή τιμά σήμερα τη μνήμη της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού. Είναι μία μέρα μνήμης που θεσμοθετήθηκε το 1994, 70 χρόνια μετά τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται.

Πρόκειται για τα τραγικά γεγονότα του 1914-1923 στη διάρκεια δηλαδή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του ελληνοτουρκικού πολέμου που ακολούθησε. Ο απολογισμός σε νεκρούς κι εκτοπισμένους είναι χωρίς προηγούμενο. Σε 350.000 τουλάχιστον εκτιμάται ότι ανέρχονται οι νεκροί, αν και κανείς δεν μπορεί να υπολογίσει με ακρίβεια. Αμέτρητοι οι εκτοπισμένοι, οι βασανισμένοι, οι πρόσφυγες. Τμήματα μιας εικόνας που συνέθεταν παρόμοια βάσανα των υπόλοιπων Χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όσοι γλίτωσαν, πήραν τον μαρτυρικό δρόμο της προσφυγιάς. Άφησαν πίσω τους τους νεκρούς. Άφησαν πίσω τους τους τόπους, τους θρυλικά πια τόπους: Τραπεζούντα, Σούρμενα, Κερασούντα, Σινώπη, Αμισός, Σάντα, Κοτύωρα, Τρίπολη, Ριζούντα, Αργυρούπολη, Πουλαντζάκι, Οινόη, Νικόπολη, Ινέπολη, Σεβάστεια, Όφις, Αμάσεια, Ματσούκα.

Πήραν οι ζωντανοί το δρόμο της προσφυγιάς και μετά από αμέτρητες κακουχίες ήρθανε σε μία χώρα βουτηγμένη στις αντιφάσεις της, σε μια χώρα φτωχή, αλλά τελικά σε ένα τόπο αφιλόξενο. Κι όμως επιβίωσαν με το πείσμα τους και μεγαλούργησαν. Πρόκειται για μια τραγική περίοδο. Τα γεγονότα του 1914 δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Ήταν η κορύφωση ενός κλίματος αμοιβαίας δυσπιστίας κι εχθρότητας που είχε αρχίσει να οικοδομείται από τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν θα ήταν φανερό ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία φαινόταν πιθανότατα θα διαλυόταν. Όσο πύκνωναν οι εθνικές διεκδικήσεις στην περιοχή, τόσο βάθαινε και ο πόνος που επιβαλλόταν στους πληθυσμούς. Μαζικές εκτοπίσεις, γενοκτονίες, εθνοκαθάρσεις και καραβάνια προσφύγων είχαν διαμορφώσει το υπόβαθρο και τη γενικευμένη βία που θα συνόδευε το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν μία περίοδος όπου όλες οι βεβαιότητες χαθήκαν, ή ακόμα πιο ειρωνικά αντιστράφηκαν. Η ελπίδα των προηγούμενων χρόνων είχε μετατραπεί σε εφιάλτη. Δεν είναι άκυρο, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, να αναφερόμαστε στο γενικότερο πλαίσιο. Ούτε υποβιβάζεις στο παραμικρό τα όσα υπέφεραν οι Πόντιοι αλλά και οι άλλες Κοινότητες της εποχής. Συχνά, περιχαρακωμένοι πίσω από πολιτικές ατζέντες και παγιωμένα σχήματα, διστάζουμε να σκύψουμε σε διαδικασίες που θα μας επέτρεπαν την ιστορική κατανόηση γεγονότων που έχουν βρει το δρόμο τους στην εθνική μνήμη.

Τα τραγικά γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία του Ποντιακού Ελληνισμού ανήκουν ανάμεσα σε αυτά. Διστάζουμε, φαίνεται, φοβούμενοι ότι η ίδια η διαδικασία που θα επέτρεπε την κατανόηση τους θα τα αποκαθήλωνε, θα μετρίαζε την μοναδικότητα της τραγωδίας. Δεν θα έπρεπε. Γιατί η διαδικασία μέσα από την οποία αναγνωρίζεται και τιμάται ουσιαστικά το παρελθόν, ακολουθεί ακριβώς την αντίθετη πορεία. Την πορεία δηλαδή της επανοικείωσης με αυτό μέσα από διαδικασίες που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να αναψηλαφήσουν την ιστορική συγκυρία, την εμπειρία, την ιστορία των ανθρώπων που βίωσαν το γεγονός, τον τρόπο που οι μικρές και τραγικές ιστορίες μπολιάζονται μέσα στη μεγάλη. Μέσα από μία τέτοια διαδικασία, που οδηγεί στην ενσυναίσθηση, τότε θα καταλαβαίναμε ότι η τραγικότητα της περιόδου 1914-23 δεν αφορά μόνον τους νεκρούς. Αφορά ακριβώς και τη μεταιχμιακότητα της στιγμής όπου ο παλιός κόσμος δεν είχε ακόμα πεθάνει και ο καινούριος δεν είχε ακόμα γεννηθεί. Πρόκειται για μια διαδικασία μέσα στην οποία χανόταν κάθε βεβαιότητα, όπου ο γείτονας μετατρεπόταν σε εχθρό, όπου το παρελθόν ξαναγραφόταν ώστε να αποκλείονται οι μέχρι πρότινος σύνοικοι, όπου η βία άτακτων σωμάτων βάθαινε τα συναισθήματα αποξένωσης κι εχθρότητας και σκλήραινε τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε κοινότητες που συμβίωναν για αιώνες.

Ας αναστοχαστούμε λοιπόν τα τελευταία χρόνια του ποντιακού ελληνισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία πέρα από τυπικούς και νομικούς όρους. Να δούμε την ίδια την τραγική εμπειρία αυτών των ανθρώπων. Να μην μείνουμε όμως σ’ αυτήν. Να δούμε και την αντίσταση τους. Ελάχιστοι αναφέρονται στο ότι οι άνθρωποι αυτοί, ολόκληρες οικογένειες με μωρά παιδιά,  πήραν τα βουνά και αντιστάθηκαν στις εξοντωτικές πορείες. Ας μην χάνουμε από την οπτική μας ότι η ελπίδα για το αύριο είναι αυτή που τους επέτρεψε να αντέξουν ακόμα και τις πιο σκληρές στιγμές αυτών των διωγμών.

Οι μαρτυρίες είναι συγκλονιστικές. Είναι πολύ σημαντικό να κρατάμε μαζί με την τραγικότητα της εμπειρίας και τον τρόπο που οι άνθρωποι δεν έμειναν αμέτοχοι στην Ιστορία. Προσπαθούσαν να επηρεάσουν την εξέλιξη των πραγμάτων. Ας σκύψουμε λοιπόν στο παρελθόν, όχι μόνο ως ένδειξη τιμής προς όσους υπέφεραν και αδικήθηκαν αλλά κυρίως για να κατανοήσουμε και να βαθύνουμε την ιστορική μας σκέψη.

Το ποντιακό έθιμο του «Θωμά σα Ταφία» έρχεται από πολύ βαθιά και από πολύ μακριά. Την Κυριακή του Θωμά, συγγενείς και φίλοι των νεκρών συγκεντρώνονται στα κοιμητήρια και πάνω στους τάφους των αγαπημένων τους παραθέτουν γεύμα προς τιμήν τους. Μ’ αυτόν το συγκλονιστικό τρόπο επικοινωνίας με τους αγαπημένους τους που δεν είναι πια μαζί τους, ο λαός αυτός μας θυμίζει κάθε φορά τη δύναμη της ίδιας της ζωής. Δεν υπάρχει όμως μεγαλύτερη αναγνώριση,  μεγαλύτερος φόρος τιμής απέναντι στη μνήμη τραγικών συμβάντων του παρελθόντος, από το να κατορθώσουμε να διακρίνουμε τις διαφορετικές μορφές που μπορεί να έχει η επανάληψη τους. Και βεβαίως να την αποτρέψουμε. Τότε μόνο θα έχει αποδοθεί ουσιαστική δικαιοσύνη στους νεκρούς της γενοκτονίας. Αυτή όμως η δέσμευση να αποτραπούν παρόμοια γεγονότα, αυτή η προσπάθεια να κατανοήσουμε τους λόγους που οδήγησαν σε γενοκτονίες, εθνοκαθάρσεις, σφαγές κι αποκλεισμούς, αυτή λοιπόν η δέσμευση να αποτραπούν αυτά γεγονότα, αποτελεί μια κουλτούρα ενδυνάμωσης της ίδιας της Δημοκρατίας. Αποτελεί μια κουλτούρα απερίφραστης καταγγελίας του ρατσισμού. Γι’ αυτό και η καταγγελία της Γενοκτονίας των Ποντίων πρέπει να είναι συνώνυμη με τη δέσμευση στη Δημοκρατία και τον αγώνα ενάντια σε κάθε είδους ρατσισμό, αλλιώς η καταγγελία αυτή αποτελεί μια κοινωνικά ανέντιμη στάση. Η μνήμη του αγώνα και του ξεριζωμού τού ποντιακού ελληνισμού είναι μια μνήμη ζωντανή στην κοινωνία, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες. Είναι επίσης μία μνήμη στην οποία φαίνεται ότι συναινούν άνθρωποι από διαφορετικούς πολιτικούς χώρους και από διαφορετικές γενιές. Μια μνήμη που στο παρελθόν είχε αποκλειστεί, κυρίως λόγω της απόκλισης των πολιτισμικών τους χαρακτηριστικών έτσι όπως διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων. Σήμερα, η καθολική της αποδοχή κι ο εθνικός της χαρακτήρας είναι η ζωντανή απόδειξη ότι οι κοινωνίες μας πρέπει να λειτουργούν συμπεριληπτικά και όχι αποκλείοντας κοινότητες που, κατά περίπτωση, βρίσκονται στο όριο της ετερότητας. Ας έχουμε αυτή τη δημοκρατική επιταγή κατά νου, μπροστά στις σύνθετες προκλήσεις του παρόντος.